الباب الثالث

ابن رشد في عهد النهضة

طبع جميع مؤلفاته المترجمة إلى اللاتينة
البندقية apud Junctas ١٥٥٢
لقد تعددت في القرون الوسطى وفي عصر النهضة في باريس وبادو Padoa وبولونيا Bologne الدراسات الخاصة بأرسطو وشارحه الكبير ابن رشد، وكما رأينا فيما سبق لم يكتفِ المترجمون بنقل النص الرشدي، بل أخذوا أيضًا بالتعليق عليه وتفسير ما يبدو لهم فيه غامضًا، وقد صاحبت الدراسات المنصبَّة على فلسفة أرسطو الشروح الرشدية، بحيث أصبح من المألوف أن يقدِّم النص الأرسطي مقرونًا بالشروح الرشدية.
ولذا قامت بعض دور النشر المشهورة في عهد النهضة في البندقية وبخاصة الناشرون المشهورون «الجونتا» Juncta١ بطبع جميع الشروح الرشدية مع النصوص الأرسطية المشروحة وعدة شروح أخرى لعلماء لاتين يونانيين ويهود، وطُبِعَت هذه المجموعة الكبيرة (إحدى عشر جزءًا من الحجم الكبير) في سنة ١٥٥٢، ثم طُبِعَت مرارًا كل سنتين أو ثلاثة، وهذا دليل على رواجها، شأنها شأن الآثار الكلاسيكية من التراث القديم.

ويصف الناشرون في الصفحة الأولى الافتتاحية من الكتاب العمل الذي قاموا به، وقد أثبتنا صورة لهذه الصفحة، وهذه هي ترجمة الجزء الأول منها:

«جميع ما هو موجود من مؤلفات أرسطوطاليس مصحوبة بترجمات مختارة، قُوبلت على أكثر الأصول اليونانية قِدَمًا وأكثرها تنقيحًا، وراجعها بدقة واهتمام أشهر فلاسفة عصرنا، ومصحوبة بجميع تفاسير ابن رشد التي وصلتنا إلى وقتنا هذا، وقد علَّق على بعض كتبه الخاصة في المنطق والفلسفة والطب ليفي جيرسون Lévi Gerson ونقلها إلى اللاتينية يعقوب مانتينوس Jacob Mantinus».
وهناك طبعة أخرى اسمها Comino de Trendino لم يتسنَّ لنا رؤيتها.
أما طبعة «الجونتا» فقد أُعيد طبعها في سنة ١٩٦٢م فوتوغرافيًّا في حجم صغير Frankfurt am Main Minerva وهي موجودة في مكتبتنا.
ونحن نثبت فيما يلي:
  • أولًا: الفهرس اللاتيني لهذه المجموعة كما هو وارد في أول الجزء الأول.
  • ثانيًا: ملخصًا بالعربية لهذا الفهرست مشيرين فقط إلى ما ورد من نصوص رشدية في هذه المجموعة.
وجدير بالذكر أن كلًّا من الدكتور عبد الرحمن بدوي والأستاذ كروس هيرتاندس قد أشار في بحثه عن ابن رشد إلى الموضع من مجموعة «الجونتا» الذي يوجد فيه نص لاتيني لابن رشد، كما أن الأب ألونزو قد أعطى فهرسًا مفصلًا لمحتويات مجموعة البندقية، انظر ص٥–١٠ في: Manuel Alonso, Teologia de Averroes Madried Granada 1947.
ARISTOTELIS OPERA CUM AVERROIS COMMENTARIIS ARISTOTELIS Omnia quae extant Opera
Selectis translationibus, collatisque; cum graecis emendatissimis, ac vetustissimis exemplaribus, illustrata, praestantissimorumque aetatis nostrae Philosophorum industria diligentissime recognita.
AVERROIS CORDUBENSIS in ea opera omnes, qui ad haecusque tempora pervenere, commentarii.
Nonnulli etiam ipsius in Logica, Philosophia, et Medicina libri cum Levi Gersonidis in Libros Logicos annotationibus, quorum plurimi sunt, a JACOB MANTINO in Latinum conversi.
Graecorum, Arabum et Latinorum lucubrationes quaedam, ad opus pertinentes.
MARCIANTONII ZIMARAE PHILOSOPHI, in Aristotelis, et Averrois dicta in Philosophia Contradictionum Solutiones, propriis locis annexae.
BERNARDINI TOMITANI LOGICI, ATQUE PHILOSOPHI praestantissimi, in Arist. et Aver. dicta in Primo libro Poster. Resolut. Contradictionum Solutiones: non ejusdem libri locorum, qui obscuriores habentur Conversiones, et Animadversiones, in Aver. quaesita demonstrativa, argumenta, et magnorum commentariorum graviores sententiae, certo ordine collectae, quae omnia ex ejusdem Tomitani lectionibus excerpta fuere.
Elenchus autem qui in sequenti pagina cernitur, omnia clara faciet.
Tabulam vero M.A. Zimarae huic adjunximus operi, veluti lucidissimam, ac eruditissimam, gravissimorum virorum judicio approbatam. VENETIIS APUD JUNCTAS M.D. LXII. [1562].
INDEX
  • LIBRORUM OMNIUM, qui in hoc Aristotelis, et Averrois Operae in decem voluminibus distincto, continetur.
  • In quo compendiose traditur, quid novi additum sit, qui librorum fuerit ordo, quae sint Interpretum nomina.
IN PRIMO VOLUMINE In tres partes diviso haec habentur.
1 PORPHYRII Phaenicei Introductio, Severino Boetho interprete … fol …
22 ARISTOTELIS Stagiritae Praedicamenta, eodem Severino interprete …
62 GILBERTI Porretani Sex Principiorum Liber …
63 Aristotelis de Interpretatione, eodem Boetho interprete …
PRIORUM Resolutoriorum Libri Duo …
Averrois Cordubensis in Porphyrium, in Praedicamenta, et in Librum de Interpretatione Commentaria, a Jacob Mantino in Latinum conversa …
Media expositio in Libros Priorum Resolutoriorum, a Jo. Francisco Burana Veronensi, latinitate donata.
LEVI Gersonidis in Porphyrium in Praedicamenta Arist. in Lib. de Interpretatione, et in Aver. Annotat …
In Secunda Primi Voluminis parte, haec habentur.
Posteriorum Resolutoriorum Libri Duo …
Expositio Magna, sive Magna commentaria Averrois in eosdem Libros, ab Abramo de Balmes, ac Jo. Francisco Burana veronensi, et a Jacob Mantino Hebraeo Philosopho in Latinum conversa. Quas interpretationes, in studiosorum gratiam ita simul conjuximus, ac divisimus, ut si quis eas ad invicem conferat,quam diligentissime verbum verbo respondere videbit …
Expositio media in eosdem Posteriorum Resolutoriorum Libros, a Jo. Francisco Burana in latinum conversa …
75 Epitome in Libros Logicae Aristotelis, Abramo de Balmes versore Quaesita varia in Logica, juxta ordinem Librorum Logicae, eodem interprete …
120 Epistola una, eodem interprete …
120 Arabum nonnullorum Quaesita, ac Epistolae, Abramo de Balmes interprete …
In Tertia Primi Voluminis parte haec continentur
3 Topicorum Libri Octo … fol …
139 Elenchorum Libri Duo …
Expositio in octo Libros Topicorum, Abramo de Balmes interprete cui annexa est illa super Quatour Libros, a Mantino translata, quam super reliquos more correptus explere non valuit …
139 Expositio in Libros Elenchorum, eadem Abramo versore …
Ad haec, in Volumine seorsum edito quasdam Animadversiones, et solutionum Contradictionum in Posteriora Analytica, Bernardini Tomitani imprimenda curavimus, ne quid deesset, quod studiosorum utilitati conferret …
IN II. VOLUMINE
1 ARISTOTELIS Artis Rhetoricae libri Tres, Marco Antonio Maioragio interprete …
Rhetorica Alexandrum, Francisco interorete …
1 De Poetica, Petro Victorio, patritio Florentino interprete …
169 AVERROIS Paraphrases in libros Tres Rhetoricorum Abramo de Balmes interprete …
217 Paraphrais in librum Poetieae, a Jacob Mantino latinitate donata …
De Rhetorica demonstrativa tractatus …
192 De Rhetorica persuasiva tractatus …
IN III. VOLUMINE
1 Aristotelis Moralium Nicomachiorum libri Decem, Joanne Bernardo Fleiciano interprete … fol …
162 Magnorum Moralium libri Duo, Giorgio Valla Placentino interprete …
194 Moralium Eudemiorum libri Quatuor – Primus, Tertius et Septimus, incerto interprete. Quarum vero, Quintum et Sextum in Quinto, Sexto et Septimo Nicomachiorum reperies, cum idem ad verbum hi hi cum illis sint …
223 De virtutibus libellus, Alexandro Chamaillardo interprete …
226 Politicorum libri Octo, Leonardo Aretino interprete …
Oeconomicorum libri Duo seu unus in duas divisus partes Aretino interprete …
322 Eorundem Oeconomicorum libri Duo, Bernardino Donato Veronensi interprete. Primi quidem dimidium e Graeco ab ipso translatum, reliquum vero Graecum codicem non haberet, paraphrasi expressum …
327 Secundus vero in Latinis aliis codicibus non nisi paucis legebatur, e Graeco translatus …
AVERROIS in libros Decem Moralium Nicomachiorum Expositio, diligentissime castigata, ac singulis ipsius textus capitibus aptissime subordinata: cum prius transposite multis in locis legeretur … fol.
Paraphrasis in libros Platonis de Republica, Jacob Mantino interprete …
LEONARDI Aretini in Libros Oeconomicorum explanation …
Ante singula vero opera appositae sunt ipsorum translatorum prefactiones et in Moralia Eudemia ipsius Aretini: doctissime quidem, ac non parum ad eorum, quae in ipsis tranctantur, intelligentiam conferentes.
IN. IIII VOLUMINE
1 ARISTOTELIS de Physico auditu libri Octo, ex optimis codicibus castigati: ac in summas, et capita divisi … fol …
Quibus addita fuit Simplicii lectio in libro Septimo, a textu decimo, usque ad vigesimumprimum, diversa ab ea, quae passim legitur …
AVERROIS in eos Prooemium, antea quidem difficillimum, ita ut maximam publice legentibus et scolaribus angustiam afferet nunc autem ad maximam redactum facilitatem, tum ex Jacob Mantini nova translatione, tum ex antiqua castigatissima …
Commentaria in eosdem magna, simul cum ipsius textu, ex plurium antiquorum, doctisssimorumque virorum collatione exemplarium emendata, ac non parum claritatis adepta …
434 Expositio media super tres primos libros, Jacob Mantino interprete: super reliquos vero Quinque morte praereptus eam intactam reliquit …
Quamplurima figurae, propriis insertae locis, mirabili confectae artificio …
IN V. VOLUMINE
1 ARISTOTELIS de Coelo libri Quatuor … fol …
345 De Generatione et Corruptione libri Duo …
400 Meteorologicorum libri Quatuor …
488 De Plantis libri Duo …
Omnes ex optimis exemplaribus recogniti, ac summas et capita divisi
AVERROIS in Libros de Coelo cum ejus textu commentarum …
171 Paraphrasis in eosdem, seorsum quidem posita, juxta tamen ipsius commentarios divisa, Paulo Israelita interprete …
345 In lib. de Generatione et Corruptione media Expositio …
389 In eosdem Paraphrasis, Vitale Niffo interprete …
400 In libros Meteorologicorum Expositio media, suis collocata locis …
IN VI. VOLUMINE in dua partes distincto
1 ARISTOTELIS de Historia animalium libri Novem, Theodoro Gaza interprete … fol …
Decimos vero a Joanne Bernardo Feliciaon translatus …
117 De Partibus animalium libri Quatuor, Theodoro interprete …
204 De animalium Incessu, Nicolao Leonico Thomaeo interprete …
135 De ordine librorum naturalium Aristotelis disputatio ex lectionibus M.A. Passari Januae excerpta …
136 De Anima libri Tres, Michaele Sophiano interprete …
120 AVERROIS Paraphrasis in libros Quatuor de Partibus animalium, in singulis eorum partibus inserta Jacob Mantino interprete …
Commentarii in Tres libros de Anima …
Commentum Quintum libri Tertii de Anima, ultra antiquam translationem a Mantino latinitate donarum, quod antea dfficilimum erat …
174 Trigesimum sextum etiam commentum ejusdem libri, ab eodem translatum quod prius vix intelligi poterat …
Sexti Voluminis Pars Secunda
4 De Sensu et sensilibus … fol …
17 De Memoria et Reminiscentia …
23 De Somno et Vigilia …
27 De Somniis …
30 De Divinatione per somnum …
38 De animalium motu …
144 De Generatione animalium libri Quinque, Gaza interprete …
144 De Longitudine et Brevitate vitae …
149 De Juventute et Senectute, Vita et Morte et Respiratione …
159 De Sanitate, et Morbo, libri initium …
13 Paraphrasis in librum de Sensu, et Sensilibus …
21 In Libium de Memoria, et Reminiscentia …
31 In Librum de Somno, et Vigilia, de Somniis, de Divinatione per somnum …
67 In libros Quinque de Generatione animalium, suis quibusque in locis collocata, Mantino interprete …
147 In librum de Longitudine, et Brevitate vitae …
IN VII. VOLUMINE
1 ARISTOTELIS problematum Sectiones duae de quadraginta, Theodoro Gaza interprete, plerisque in locis ex collatione graecorum codicum emendatae, quidem problemata, cum prius essent confusa, in ordinem redacta sunt … fol …
98 Quaestiones Mechanicae Nicolao Leonico Thomaeo interprete, nuper recognitae, ac variis figuris illustrate …
110 De Mundo ad Alexandrum Liber, Gulielmo Budaeo interprete …
121 De Admirandis Auditionibus Commentariolus, nuper a Dominico Montefauro Veronensi in latinum conversus …
132 Physiognomicorum liber, plurimis in locis diligenter castigatus atque in capita divisus …
140 De Coloribus libellus, a Simone Neapolitano latinitate donatus …
148 De Spiritu libellus, in capita distinctus …
De Xenophane, Zenone, et Gorgia, nova nuper Joannis Bernardi Feliciani translatione ad integritatem et candorem maximum restitutus …
158 De lineis insecabilibus Liber, nunquam antea, nec graece, nec latine impressus, una cum GEORGII PACHYMERII ea de re compendio, hactenus falso Aristoteli ascripto, fidelissime in latinum converso, Julio Martiano Rota medico interprete …
169 Alexandri problematum libri duo, Theodoro Gaza interprete, nonnulis in locis ade xemplarium graecorum veritatem emendati …
204 De Causi proprietatum elementorum Libellus Aristoteli ascriptus nunquam antea impressus …
211 De Causis Libellus ex hebraeo in latinum conversus, Aristoteli, seu Avempace, vel Alpharabio, aut Proclo ascriptus …
IN VIII. VOLUMINE.
1 ARISTOTELIS Metaphsicorum libri Quatuordecim, a Bessarione Cardinale Cardinale Niceno latinitate donati: denuovero castigati, ac in Summas et Capita divisi … fol …
6 AVERROIS in eosdem cum ipsius textu Commentarii, ex Antiquis doctissimorumque virorum exemplaribus castigati … fol …
286 Prooemium in Duodecimum librum, antea quidem a Paulo Israelita, nunvero etiam a Jacob Mantino in Latinum conversum …
Epitome in eosdem Metaphysicorum libros Mantino interprete:
356 Aristotelis textibus, ut eis respondet, in margine citatis.
396 THEOPHRASTI Metaphysicorum liber …
IN IX. VOLUMINE
AVERROIS Sermo de Substantia orbis, castigatus, ac Duobus Capitulis auctus, ab Abramo de Balmes Hebraeo latinitate donatis … fol …
15 Destructio destructionum Philosophiae Algazelis, Calo Calonymos Hebraeo interprete: in Metaphysicis quidem in Sexdecim nunc divisa Disputationes, duabus addicitis, cum prius ante hanc translationem non nisi quatuordecim essent, praeterquam in earum quamplurimis plaeraque intejeca sunt dubia, quae prius non extabant: in Physicis autem in Quatuor quas idem Latinis donavit …
148 Tractatus de Animae beatitudine …
155 Cui addita est Epistola de intellectu, quae idem est cum dicti libelli parte, eodem Calo Calonymos interprete …
IN X. VOLUMINE. (= Supp. I)
1 AVERROIS COLLIGET libri septem, nuper diligentissime castigati … fol …
120 Libri Quinti Colliget, Capita lvii. lviii, et lviiii. a Jacob Mantino ob rei difficultatem olim translata, antiqua translatione in lucem sunt aedita …
177 collectaneorum item sectiones tres, tribus Colliget libris, Secundo scilicet, et Septimo respondentes, a Joanne Bruverino Campegio elegantissime latinitate donate, post antiquam translationem ob studiosorum commodum appositae sunt …
220 Commentaria in AVICENNAE Cantica diligentissime emendata, una cum ejusdem Avicennae textu in partes, tractatus, ac capita distincto, atque castigationibus Andreae Bellunensis exornato …
306 Averrois tractatus de Theriaca nunquam antea apud latinos visus, nunc primum ex scriptis Andreae Chyrurgi repertus …
IN XI VOLUMINE (= Supp. II)
ARISTOTELLS de Anima Libri tres cum AVERROIS Commentariis.

محتويات طبعة البندقية apud Junctas من مؤلفات ابن رشد

  • الجزء الأول

    • القسم الأول:

      • الشرح الوسيط لإيساغوجي

      • الشرح الوسيط للمقولات

      • الشرح الوسيط للعبارة

      • الشرح الوسيط للتحليلات الأولى

    • القسم الثاني:

      • الشرح الكبير للتحليلات الثابتة (البرهان)

      • الشرح الوسيط للتحليلات الثابتة (البرهان)

    • القسم الثالث:

      • الشرح الوسيط للجدل

      • الشرح الوسيط للفلسفة

  • الجزء الثاني

    • تلخيص الخطابة

    • تلخيص الشعر

  • الجزء الثالث: الأخلاق النيقوماخية

    • تلخيص كتاب الجمهورية لأفلاطون

  • الجزء الرابع

    • الشرح الكبير للسماع الطبيعي

  • الجزء الخامس

    • الشرح الكبير للسماء والعالم

    • تلخيص السماء والعالم

    • الشرح الوسيط للكون والفساد.

    • الشرح الوسيط للآثار العلوية

  • الجزء السادس

    • القسم الأول:

      • تلخيص كتاب الحيوان

    • القسم الثاني:

      • تلخيص الحس والمحسوس

      • تلخيص الذاكرة والتذكر

      • تلخيص اليقظة والنوم

      • تلخيص تكوين الحيوان

      • تلخيص طول العمر وقصره

  • الجزء السابع

    • (لا يوجد فيه أي شرح لابن رشد)

  • الجزء الثامن

    • الشرح الكبير للميتافيزيقا

    • تلخيص الميتافيزيقا

  • الجزء التاسع

    • كتاب «جوهر الفلك»

    • كتاب «تهافت التهافت»

    • رسالة سعادة النفس

    • رسالة في العقل

  • الجزء العاشر (= الملحق الأول Suppl. I)
    • كتاب الكليات

    • شرح أرجوزة ابن سينا

    • رسالة في الترياق

  • الجزء الحادي عشر (= الملحق الثاني Suppl. II)
    • الشرح الكبير لكتاب النفس

١  هذه عائلة مشهورة أصلها من فيرنتسة تخصَّصت بطبع الكتب الكلاسيكية طبعًا أنيقًا مدققًا، والاسم يُكْتَب بالإيطالية هكذا: Giunta أو Giunti, Junta. ومعنى apud باللاتينية هو «لدى»، «عند»، ومَنْ يريد مزيدًا من التفاصيل فليرجع إلى دائرة المعارف لاروس Larousse، الطبعة الكبيرة في ٦ أجزاء تحت كلمة Junte ودائرة المعارف الكبيرة La Grand Encyclopédie ج١٨ ص١٠٠٦ تحت اسم: Giunti.

جميع الحقوق محفوظة لمؤسسة هنداوي © ٢٠٢٤