الفصل الثاني

في الشعر الفارسي

اعلم أن أهل بلاد الفرس يتغزلون بالأمارد خلافًا للعرب وأهل الهند، فإن أهل العرب يتغزلون بالنساء، وأهل الهند يتغزلون بالرجال على لسان النساء. وأوزان الشعر بالفارسي في غاية المطبوعية؛ ولذلك لا يحتاجون إلى العروض أشد احتياج. وأول من قال الشعر بالفارسي بعد ظهور الإسلام عباس المروزي أيام المأمون الرشيد العباسي، وقيل يعقوب بن الليث الصفار، وقيل أبو حفص السفدي، وعلى كل حال، فإن الشعر في لغة الفرس إلى ثلاث مائة سنة كان قليلًا نادرًا لم يلتفت أحد منهم إلى تدوينه، حتى جاء الرُّودكي أيام الملوك السامانية، وأكثر فيه ودوَّن شعره، ثم تتابع الناس فيه، وجاء أبو القاسم الفردوسي ونظم شاهنامه أيام محمود بن سُبُكتَگين الغزنوي، ثم وثم حتى بلغوا بالشعر الفارسي إلى غاية الحسن واللطافة.

وكان من رجاله المشهورين، الشيخ أوحد الدين الأنوري المُتوفَّى سنة ١٥٨٥، والشيخ أفضل الدين الخاقاني المُتوفَّى سنة ٥٨٤، والشيخ نظامي الگنجوي المُتوفَّى سنة ٥٧٦، والشيخ مصلح الدين السعدي الشيرازي المُتوفَّى سنة ٦٧١، والشيخ سلمان الساوجي المُتوفَّى سنة ٧٧٨، والشيخ شمس الدين الحافظ الشيرازي المُتوفَّى سنة ٨٩٢، ومولانا عبد الرحمن الجامي المُتوفَّى سنة ٨٩٧، ومرزا جمال الدين العرفي الشيرازي المُتوفَّى سنة ٩٩٩، ومرزا محمد حسين نظيري النيساپوري المُتوفَّى سنة ١٠٢٣، ومرزا محمد علي الصائب التبريزي المُتوفَّى سنة ١٠٨٠، ومرزا أبو طالب الكليم الهمداني المُتوفَّى سنة ١٠٦١، ومرزا طالب الآملي المُتوفَّى سنة ١٠٣٦، ومرزا محمد علي الحزين الأصفهاني؛ وخلق آخرون لا يُحصَون بحدٍّ وعدٍّ.

(١) الشعراء ببلاد الهند

لما انتشر الإسلام في أرض الهند، وقد جمع من الأدباء الإسلامين من بلاد خراسان، وكانت لغتهم فارسية أو تركية، فتكلموا بلسانهم، وبذلوا جهدهم في الإنشاء، وقرض الشعر في اللغة الفارسية، وصار ذلك متوارثًا في أخلاقهم، حتى فاق بعضهم على من كانوا بأرض الفرس، وأول من قال الشعر الفارسي في بلاد الهند من أهلها، على ما وقفت عليه منهم، الشيخ مسعود بن سعد بن سلمان اللاهوري، وكان في أيام إبراهيم بن مسعود المذكور، وله دواوين في الشعر، وشعره مقبول متداول في الناس، منها قوله:

أگر مواجهه آيد عدوت نشناسى
كه هيچ وقت نديدي أزومگر كه قفا
سنان تست قدر گر مجسم است قدر
حسام تست قضا، گر مصور است قضا
زهى سخائ مصور بروز بزم ونشاط
زهى قضائي مجسم بروز رزم ووغا
هزار شعرى وبرباده روز جنگ ونبرد
بزار بحرى وبرتخت روز جود وسخا
برفت كين تو بر آب ازونخاست غبار
كذشت مهرتو زآتش ازوتراست گيا

وله:

گه وداع بت من مراكنار گرفت
بدان كنار دلم ساعتي قرار گرفت
بروبش اندر چندان نگاه كردم گرم
كه ديده ام همه ديدار آن نگار گرفت

الشيخ أبو الفرج بن مسعود الروسي اللاهوري، كان من الشعراء المُفْلِقين في عهد السلطان إبراهيم بن مسعود العري، وكان مولده ومنشؤه مدينة لاهور، كما في لباب الألباب للعوفي، قال العوفي آل محمد الألوري: لم يزل يتبع كلامه، ويطالع ديوانه، ومن شعره قوله:

اي نام توبخشنده بخشنده أرواح
آيات رسالت را زانفاس توأنواح
برناﻣﮥ ديوان هنر فضل تو عنوان
دركشتي دريائى بخارائي تو ملاح
إنعام تو بر خسته دلى سائل مرهم
إحسان تو بر فضل در روزي مفتاح
چون قطب فلك عرض تراراحت ساكن
چون جرم قمر ذكرترا سرعت سياح
مهتاب نيارد كه بتفاح دهد رنگ
تاخلق تو اندر ندهد بوئى بتفاح
درجاه عريض تو مساحت ننهدپى
هر چندكه باوهم مسيح آيد مساح

وله:

أين پند نگاه دار هموار اى تن
بر گرد كسى كه خصم توهست متن
عضوى زتوگر يار سود بادشمن
دشمن دوشمر تبغ دو كش زخم دوزن

ومنهم الأمير خسرو بن سيف الدين الدهلوي، وكان ممن تفرد في العلوم الأدبية، وقرض الشعر والموسيقى، اعترف بفضله الشيخ مصلح الدين السعدي الشيرازي، وله خمسة دواوين في الشعر، وخمس مزدوجات عارض بها خمسة النظامي الگنجوي، وله مزدوجات غيرها، وعدد أبيات «الخمسة» له ثمانية عشر ألف بيت، وكل أبياته تربو على أربعمائة ألف كما في مرآة الخيال، ومن شعره قوله:

بازدل گم گشت در كويش من ديوانه را
از كجا كردم نگاه آن شكل قلاشانه را
گاه گاه اين بادكا نجاهات مي افتد گزر
آسْنايان گهن يادى ده آن پيمانه را
هرشب از ضد سوىء درمي آيدم در دل خيال
از كدامين سونگهدارم من اين كاشانه را
جان زنظاره خراب وناز اوزاندازه بيش
ماببوى مست وساقى پرد هد پيمانه را
خسر واست وسوزدل وزذوق عالم بيخبر
مرغ آتشخواره كى لذت شناسد دانه را

وله:

دلم از عاشقي آواره شد آواره تربادا
تنم ازبيدلي بيچاره شد بيچاره تربادا
رخت تازه است بهر بردن جان تازه ترخواهم
دلت خاراست بهر كشتن من خاره تربادا
گراى زاهد دعاى خير ميگوي مرا اين گو
كه اين آوارۀ كوئى بتان آواره تربادا
دل من پاره پاره شدهوائى آن كه به گردد
اگر جانان بدين شاداست يارب تازه تربادا

وله:

يا غمش خوش بودم امشب گرچه درخواري گذشت
ياد ميكردم ازين شبهاكه دريارى گذشت
ماجر اى دوش پرسيدى كه چون بگذشت حال
اى سرت گردم چه مى پرسى بدشواري گذشت
ناخوش آن وقتى كه برزنده دلان بى عشق رفت
ضائع آن روزى كه برمستان بهشياري گذشت

وله:

غارت عشقت رسيد نقددل ازماببرد
تيغ بلا سرفگند فتنه بخون پافشرد
جان كه بدنبال تست چند عنانش كشم
چون زتنم رفتني است هم بتوبايد سپرد
عشق اگربكدم است سهل نبايد گرفت
آتش اگر شعله ايست خورد نبايد شمرد
شوق چوباقى بوديار چه خوب وچه زشت
دوست چوساقى بود باده چه صاف وچهُ درد
خسرو اگر عاشقي فكر سرخود بكن
هركه درين راه رفت سر بسلامت نبرد

وله:

يار قبا چست كرد رخش بميدان بريد
اين سرو هرسر كه هست درخم چو گان بريد
غمزه زن مارسيد ساخته داريد جان
يوسف ماباز گشت مژده بكنعان بريد
نيست دل چون مني درخور شاهين شاه
پارۀ مرداررا برسگ دربان بريد

وله:

هرشب منم زهجر پريشان ديده تر
دل ازبرم رميده ومن زان رمِيده تر
افغان زتوكه هست بگوشت فغان من
چندانكه بيش مى شنوى ناشنيده تر
تو فتنهء زمانه شدي ورنه روز گار
بوداست پيش ازين قدرى آرميده تر
شيرين غميست عشق وليكن زبان جان
اي دل نگويمت كه مخورليگ ديده تر

وله:

جان زتن بردى ودرجانى هنوز
دردها دارى ودرماني هنوز
آشكارا سينه ام بشگا فتى
همچنان درسينه پنهاني هنوز
هردو عالم قيمت خود گفتىء
نرخ بالا كن كه ارزاني هنوز

وله:

پائى طلب گرشبى برسر كويت نهم
سرﻣﮥ ديده كنم خام سرپائي خويش
حسن فروشي بدل ناز فروشي بجان
اينهمه أرزان مكن قيمت كالائى خوبش

وله:

هستى زفرق تا بقدم آرزوئى دل
آب حيات رائده خيالت بجوئى دل
دل بستمت بزلف وندانستم اينقدر
كزوي چنين درازشود گفتگوئى دل
گرخون دل خوري نكنم جز دعائى تو
زيراكه من بسوى توام نه بسوئى دل

وله:

درره عشق ازبلا آزاد نتوان زبستن
باغمش درسينه نبود شادنتوان زيستن
دشمني چون عشق دربنياد جان افشرده پا
براميد صبرني بنياد نتوان زيستين

وله:

بفراغ دل زمانى نظرى بماهروى
به ازانكه جترشاهائ همه عمرها ؤهوئ
بخداكه رشكم آيد برخت زچشم خويشم
كه نظر دريغ باشد بچنان لطيف روى

وله:

نفسى كه پانگارى گذرد بشاد مانى
مفروش آن نفس را بحيات جاوداني
مكن اى إمام مسجد من رندرا ملامت
تو بشهربُت پرستان نرسيدۀ چه دانى

ومنهم نجم الدين حسن بن علاء السنجري الدهلوي (م ٧٣٧ﻫ) كان من الشعراء المُفْلِقين، وشعره في غاية الحلاوة؛ ولذلك لقَّبوه بسعدي الهند، له ديوان الشعر الفارسي ومصنفات غير ذلك، ومن شعره، قوله:

ساقيامى ده كه ابرى خاست ازخاور سپيد
برگ راسر سبزي آمد سرورا چادر سفيد
باده درجام بلورين ده مراگرمى دهى
خوب مى آيد شراب لعل راساغر سفيد
ابرچون چشم زليخا بهر يوسف ژاله مار
ژالها چون ديدۀ يعقوب پيغمبر سفيد

وله:

چو گرد طبع بر آيم صدا دهم همه را
كه از كرم نبود طوف بوستان تنها
ولى زطائفهء ميوه دزد مى ترسم
كه باغ سخت بزرگست وباغبان تنها

وله:

هر گز دلم بدرد توازكس دوانخواست
كام توجست وحاجت خودرار وانخراست
مشتاق تو بهيچ جمالى نظر نكرد
رنجور توبهيچ طبيبى دوا نخواست

وله:

گفتي كه چراحال دل خويش نگوئى
من خود كنم آغاز بپايان كه رساند

وله:

مشكل سرو كارى است كه بروعدۀ معشوق
صابر نتوان بود تقاضا نتوان كرد

وله:

من بودم وكنجى وحريفى وسرودى
غم راكه نشان داد بلاراكه خبر كرد

وله:

دوسه باربا تو گفتم كه مرا بهيچ بستان
نه شد اتفاق شايد كه باين بها گرانم

وله:

تو آفتابي ومن صبح ميتوان دانست
كه بيتو من نتوا نم نفس برآوردن

وله:

از حسن اين چه سوالست كه معشوق توكيست
اين سخن راچه جواب است توهم ميداني

ومنهم أبو الفيض بن المبارك الناگوري المعروف بالفيضي المُتوفَّى سنة ١٠٠٢، لم يكن له نظير في عصره في قرض الشعر، له ديوان شعر يحمل تسعة آلاف بيت، وله ديوان القصائد، ومزدوجتان إحداهما «مركز أدوار» وثانيتهما «نَلْدَمَن» ومن شعره قوله:

دردل من هوس وصل كسى افتاداست
كه ازو دردل هر كس هوسى افتاداست
روش وراه بتان ازمن سودازده پرس
كه مراكار باين قوم بسى افتاداست

وله:

مسافران طريقت زمن جدا مشويد
كه دوربينم وچشمم بمنزل افتاداست

وله:

خوش آن كسى كه زعالم بآرزوئى تورفت
بجستجوئ توآمد بگفتگوى تورفت

وله:

حيران فسون سازي عشقم كه خيالت
ازديده درون آيد ودرسينه نگجد

وله:

كعبه راويران مكن اى عشق كانجا يكنفس
گه گهى پس ماند گان عشق منزل ميكنند

وله:

هم كعبه وهم بتكده سنگ ره مابود
رفتيم وصنم برسر محراب شكسيتم

ومنهم الشيخ محمد طاهر المعروف بالغني المُتوفَّى سنة ١٠٧٩، كان من الشعراء المُفْلِقين اعترف بفضله مرزا محمد علي الصائب التبريزي له ديوان شعر ومن شعره قوله:

حُسن سبزى بخط سبز مراكرد اسير
دام همرنگ زمين بود گرفتار شدم

ومنهم الشيخ ناصر علي السرهندي المُتوفَّى سنة ١١٠٨، له ديوان شعر مقبول متداول، وكان مجيد الشعر، وفيه حلاوة، منها قوله:

امتياز شهر وصحرا داشت ازنقص جنون
ورنه مجنون راخرا بيهائى خودويرانه بود

ومنهم مرزا عبد القادر العظيم آبادي المعروف ببِيدِل والمُتوفَّى سنة ١١٣٣، كان من مشاهير عصره، له اختراعات غريبة في أساليب الكلام، ودواوينه تحمل مائة ألف بيت، ومن شعره، قوله:

بدل گفتم كدامين شيوه دشوار است در عالم
نفس درخون طپيد وگفت پاس آشنائيها

وله:

سايه كوبغارت رو آفتاب دركاراست
چون منى اگر گم شدچون ترى بدل دارم
قطع سود وسوداكن ترك هرتمنا كن
مى خوروطر بهاكن من هم اين عمل دارم

وله:

مطلبى گربودازهستي همين آزار بود
ورنه در كنج عدم آسود گي بسيار بود

وله:

باكه گريم ورنگويم كيست تاباور كند
آن پريروئ كه من ديواﻨﮥ اويم منم

وله:

بيدل همه تن خاك شدي ليك چه حاصل
درخاك نشستى وبران درننشستى

وله:

گويند بهشت جائ خوبى است
آتجاهم اگر دماغ باشد

وله:

مرده هم فكر قيامت دارد
آرميدن چه قدر دشواراست

ومنهم أسد الله خان الدهلوي المعروف بالغالب، كان نادرة عصره في معرفة لغة الفرس ومصطلحاتها، وشعره جاوز عشرة آلاف في ديوانه، منها قوله:

بيك دوشيوه ستم دل نمى شود خرم
بمرگ من كه بسامان روز گاربيا
وداع ووصل جداگانه لذتى دارد
هزاربار برو صد هزار باربيا

وله:

مردم زفرط شوق وتسلى نمى شوم
يارب كجابرم لب خنجر ستائ را

وله:

جنت نكند چارۀ افسرد گى دل
تعمير باندازهء ويرانئ مانيست

وله:

بيخو برقت ذبح طپيدن گناه من
دانسته دشنه تيز نكردن گناه كيست

وله:

آن راز كه درسينه نهان است نه وعظ است
بردار توان گفت بمنبر نتوان گفت

وله:

دوست دارم گرهى راكه بكارم زده اند
كاين هما نست كه پيوسته درابروئ توبود

وله:

دل رازغم گرﻳﮥ ميرنگ بجوش آر
أجزائ جگرحل كن ودرچشم ترم ريز
گيرم كه بافشاندن الماس نيرزم
مشتى نمك سوده بزخم جگرم ريز

وله:

مرنج ازوعدۀ وصلى كه بامن درميان دارى
كه خواهد شد بذوق وعدۀ ديگر فراموشم

وله:

لب برلب دلبر نهم وجان بسپارم
تركيب يكى كردن صد ملتمس اين است

جميع الحقوق محفوظة لمؤسسة هنداوي © ٢٠٢٤